HI SAMUEL NJINGA
Vaakatiko va le Malipati, leyi yi nga ndhawu leyi kumekaka ekusuhi ni Gonarezhou National Park ka xifundza xa le Chiredzi South, va kombela leswaku vurhangeli bya mfumo, thekinoloji na man’wana marhavi yo hambanahambana byi susumeta rhengu leri kongomaneke na leswaku va ta swikota ku kuma netiweke ndhawini ya ka vona. Ku vile ni malembe yo tala vaakatiko lava va hi angutane na xirhalanganya lexi.
Hlayisani Simango, muaki wa le ndhawini leyi a ri nakambe muavanyisi wa vaaki, u kombela leswaku tihuvo ta mfumo na marhavi lawa tirhako a tiyimelele hi xiviri swi endla xitirhakulobye lexi kongomaneke na ku phikula mitlhotlho leyi hlanganako na vaakatiko.
“Hi kombela tihuvo leti nga ni matimba leswaku ti nghenelela. Hi le ku xanisekeni. A hi na vuxokoxoko, naswona sweswo swi khumbile swilo hinkwaswo evuton’wini bya hina,” ku vula Simango.
Vaakatiko va ri ku pfumaleka ka netiweke ku va siyile va tseketeke eka misava hinkwayo. Vadyondzisi a va koti ku kuma swiletelo swa mfumo kumbe ku dyondzisa tidyondzo ta Internet. Vachayeri va swa rihanyo a va swi koti ku hlanganisa nkarhi lowu fanaka wa nhlayo ya swikombiso kumbe ku kuma rungula ro hlayisa rihanyo. Van’wamabindzu na varimi va ringeta ku tirhisa mali hi riqingho kumbe ku kambela mitirho ya ntikelo kambe va hlaseriwa hi vusweti bya netiweke.
Petros Mapengo, mudyondzisi wa xikolo xa le kusuhi, u vule leswaku ku pfumaleka ka vuxokoxoko ku yisa ndhawu eka ku hlupheka.
“Ku pfumaleka ka netiweke ku hi tekela nkarhi na mikateko yo tala. A hi koti ku vulavula loko ku ri ni emergency, a hi kumi rungula, na vana va hina lava hi tswalako vona va ala va sala ndzhaku eka tidyondzo.”
Vaakatiko van’wana va boheka ku famba tikilomitara to tala, minkarhi yin’wana va ya etindhawini leti tlakukeke edzongeni ka nambye wa Mwenezi kumbe emakumu ka Gonarezhou Park, leswaku va rhumela ntsena mahungu kumbe ku ba riqingho. Van’wana va tirhisa ti-SIM ta Mozambique kumbe Afrika Dzonga, leti tirhaka minkarhi yin’wana ntsena edzongeni.
Ku pfumaleka ka netiweke a hi nchumu wo sungula. Malipati, Gezani, Davata na Sengwe se ku ni malembe va ri eku xanisekeni hi netiweke yo biha kumbe ku pfumaleka ka yona hi ku helela, hambileswi ku khandziyisiwe xiviko eka POTRAZ na vurhangeli bya mitirho lebyi katsako NetOne na Econet Wireless.
Hi lembe ra 2021, NetOne yi vule leswaku yi ta aka tithawa timbirhi eka Chiredzi South, yin’we eka ndhawu ya Hosi Gezani na yin’wana ehenhla ka muti wa Hosi Sengwe. Xikongomelo a ku ri ku engetela mpimo wa ku khomiwa ka netiweke eka tikilomitara ta 70, ku katsa na Malipati.
Kambe ntirho lowu wu ya emahlweni hi ku nonoka, naswona swi vonaka onge mhaka ya Malipati a yi si fika laha yi faneleke.
Ku khomiwa ka netiweke swi languteriwa sweswi ku fana ni xilaveko xa nkoka swinene evuton’wini. Ku pfumaleka ka yona ku endla leswaku ku hluriwa ka Vision 2030 ya mfumo leyi kongomeke eka nhluvuko wa vanhu hinkwavo wu tikisiwa, ngopfu-ngopfu eka tindhawu ta le hubyeni ni ta le mindzilakaneni.
Handle ka netiweke yo tshembeka, matirhiselo ya e-governance, dyondzo ya le kaya hi Internet, vuhlayiseki bya rihanyo bya digitali na mindzulamiso ya swa timali ya mobayili swi onhaka hi ku helela.
“Ku va ni netiweke ya riqingho a swi le ka ku vulavula ntsena. I xiphemu xa nkoka swinene xa hluvuko. Loko yi pfumaleka, swifundza swa le hubyeni swi sala endzhaku,” ku vula ka un’wana mutivi wa ICT wa le Masvingo loyi a nga laviki ku tiveka.
Sweswi vaakatiko va lava leswaku ndzhawulo lowu vonako hi swa vufambisi na vuhangalasi bya mahungu wu dzimeka netiweke ndhawini ya le Malipati hi ku kahlula. Va tlhela va kombela POTRAZ ku kucetela vatirhisi va netiweke leswaku va hetisisa leswi va tshembiseke swona, ngopfu hi mali ya Universal Services Fund leyi kongomeke ku pfuna swifundza leswi pfumalaka.
Va tlhela va kucetela leswaku ku va ni ku twanana loku ringaneke ni ku hlanganisiwa ka vaakatiko eka ku hlela ndhawu ni ku aka switichi swa netiweke, leswaku ti vekiwa laha ti nga ta pfuna vaaki vo tala swinene.
Loko Zimbabwe yi ya emahlweni hi ku hangalasa matirhiselo ya digitali, vaakatiko va le Malipati va titwa onge va rivariwile.
“Swi nga va swinene hi tlhela hi va xiphemu xa leswi endlaka tiko. Hi lava ku kota ku vitana ambulensi, ku khoma mindyangu, ku tirhisa mobayili eka ku banga timali, ni vana va hina va dyondza hi Internet ku fana na van’wana,” ku engeta Simango.
Loko tibusita ti nga si akiwa, Malipati yi sala evuxongeni bya digitali, tikilomitara titsongo ku suka eka mindzilakana ya tiko, kambe yo hambana swinene hi vutomi bya nkarhi wa sweswi.